Астана, 2025 жылғы 16 қазан — 15–16 қазанда Астанада Astana International Forum (AIF) қолдауымен Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты (ҚСЗИ) ұйымдастырған 2025 жылғы Сараптамалық орталықтар форумы «Поляризациядан әріптестікке: халықаралық жүйеде сенімді қайта қалпына келтіру» ұранымен жаһандық ынтымақтастыққа деген сенімді қалпына келтіру жолдарын талқылау үшін әлемнің түкпір-түкпірінен саясаткерлерді, ғалымдарды және пікір көшбасшыларын біріктірді. Іс-шараны Қазақстан Президентінің кеңесшісі Мақзұм Мирзағалиев пен ҚСЗИ директоры Жандос Шаймардановтың құттықтау сөздері ашты.
20 елден келген шамамен 40 шетелдік сарапшы — жетекші сараптамалық орталықтардың басшылары, академиктер және мемлекеттік саясат мамандары — жаһандық басқаруды реформалау, ядролық қарусыздану, ЖИ этикасы және халықаралық қауіпсіздік жүйесінің трансформациясы сияқты тақырыптарға арналған тоғыз сессияға қатысты.
Форум аясында «Шекарасыз ЖИ: этикалық дилеммалар және болашақ сын-қатерлері» атты жоғары деңгейлі панельдік талқылау өтті. Онда жасанды интеллекттің бүкіл әлемдегі қоғамдарды қалай өзгертіп жатқаны және қолданыстағы басқару тетіктерін қаншалықты сынға салатыны қарастырылды.
Панельді Кавказ және Орталық Азия бойынша KPMG басқарушы әріптесі Сәкен Жұмашев модерациялады. Қатысушылар ЖИ дамуының жеделдеуі нормативтік және этикалық шеңберлерден озып бара жатқанын талқылады. Сондай-ақ ЖИ-ды басқарудағы геосаяси бытыраңқылық тәуекелдері және мемлекеттер арасындағы сенім алшақтығын өңірлік әріптестіктер арқылы қалай азайтуға болатыны сөз болды.
Панелистер қатарында: Alem.ai Халықаралық жасанды интеллект орталығы Қамқоршылар кеңесі төрағасының орынбасары Баян Қонырбаев; Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты Екатерина Смышляева; Назарбаев Университетінің Ақылды жүйелер және жасанды интеллект институтының (ISSAI) негізін қалаушы әрі директоры Хүсейін Атақан Варол; AI & Society журналының бас редакторы, Брайтон университетінің эмерит-профессоры Карамджит Гилл; және Умео университетінің Жауапты жасанды интеллект профессоры, AI Policy Lab директоры Вирджиния Дигнум болды.
Өз сөзінде д-р Хүсейін Атақан Варол жаһандық ЖИ экожүйесіне өңірлік үлес қосудың артып келе жатқан маңызын және этикалық әрі инклюзивті инновациялар қажеттігін атап өтті. Ол жасанды интеллектті адамзат тарихындағы «жалпы мақсаттағы технологиялардың» соңғысы ретінде сипаттап, оны жазу, кітап басу және интернетпен бір қатарға қойды. Варолдың айтуынша, генеративті ЖИ — қоғамды жалпы жасанды интеллектке (AGI) жақындатуы мүмкін келесі трансформациялық серпіліс.
Ол AGI-ға ұмтылысты «XXI ғасырдың жаңа Үлкен ойыны» деп атап, бұл бәсекенің үш өзара байланысты бағытта жүріп жатқанын көрсетті: озық ЖИ модельдерін жасау, жоғары өнімді есептеуіш аппаратты өндіру және ауқымды есептеулерді қолдау үшін энергия қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Осы жаһандық бәсекелестік жағдайында д-р Варол Қазақстанның ЖИ саласында жауапты «орта держава» ретінде өзін айқындау жолындағы белсенді қадамдарын атап өтті. Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың жетекшілігімен Қазақстан ЖИ дамытуға арналған жан-жақты құқықтық және техникалық негізді қалыптастырып, суперкомпьютерлік қуаттарға инвестиция салып, энергетикалық инфрақұрылымды кеңейтуде.
Д-р Варол ISSAI-дың негізгі жетістіктерін де атап өтті, соның ішінде 2024 жылғы желтоқсанда Қазақстанның ұлттық генеративті ЖИ моделі — тілдік инклюзия мен мәдени үйлесімділікті ілгерілетуге арналған Қазақ үлкен тілдік моделін (KazLLM) әзірлеу. Сондай-ақ ол ISSAI-дың қолданбалы ЖИ жүйелерін — Oylan, Mangisoz, Tilsync және Beynele — таныстырып, Қазақстанның бұл саладағы өсіп келе жатқан әлеуетін көрсетті.
Сөзінің қорытындысында д-р Варол ЖИ-ға деген қоғамдық сенімді қалыптастыру технологиялық ілгерілеумен қатар, білім беру, өнеркәсіп және мемлекеттік басқару салаларында этикалық интеграцияны қажет ететінін атап өтті. Ол ЖИ-дың ортақ өркендеу мен адам дамуына қызмет етуі үшін академиялық қауымдастық, жеке сектор және саясаткерлердің бірлескен іс-қимылына шақырды.
2025 жылғы Сараптамалық орталықтар форумы Қазақстанның технология, этика және халықаралық ынтымақтастық тақырыптарындағы диалог алаңы ретіндегі мәртебесін растады — жаһандық көзқарастар мен жергілікті инновацияларды халықаралық жүйеде сенімді қайта қалпына келтірудің ортақ тұжырымдамасы аясында ұштастырды.
Д-р Варолдың сөзінің толық мәтіні төменде келтірілген:
«Құрметті төраға мырза, қадірлі панель қатысушылары және ардақты көрермендер!
Бүгін тамаша ұйымдастырылған Астана Сараптамалық орталықтар форумына қатысу — мен үшін үлкен мәртебе. Біздің талқылауға өңірден шыққан ЖИ технологы ретінде өз көзқарасымды қосқым келеді.
Адамзат тарихын біз әдетте маңызды оқиғалар арқылы — шайқастар мен келісімдер; ықпалды тұлғалар арқылы — қолбасшылар мен лидерлер; немесе идеологиялар арқылы — коммунизм мен капитализм арқылы баяндап келеміз. Алайда басқа жол да бар. Адамзат тарихын жалпы мақсаттағы технологиялар тізбегі ретінде сипаттай аламыз. Бұлар — бүкіл экономиканы қамтып, жанама әсері зор парадигмалық жаңалықтар. Солардың ішінде ақпаратқа қатысты жалпы мақсаттағы технологиялар — ең ықпалды: сөйлеу, жазу, баспа станогы, телеграф, транзистор, дербес компьютер, интернет және, жуырда ғана, генеративті жасанды интеллект.
Шынында да, генеративті ЖИ ерекше маңызды, өйткені көптеген сарапшылар оны жалпы жасанды интеллектке (AGI) бастайтын қақпа деп болжайды — яғни ЖИ барлық міндетті адам деңгейінде немесе одан да жоғары орындайтын деңгей. Кейбіреулер бұл технологиялық сингулярлыққа — бақыланбайтын жеделдетілген технологиялық даму кезеңіне алып келеді деп санайды.
Сондықтан AGI-ға жету үшін ауқымды жарыс жүріп жатыр. Жаһандық деңгейде енгізілетін жалпы жасанды интеллектті құруға ұмтылыс — XXI ғасырдың жаңа «Үлкен ойыны» десек болады. ЖИ саласындағы екі супердержава — Америка Құрама Штаттары мен Қытай — бұл жарыста алда келеді. Бұл ойын үш деңгейде өтеді. Біріншісі — Google-дың Gemini, OpenAI-дың GPT-5 немесе DeepSeek-тің V3 сынды ең үздік генеративті ЖИ модельдерін жасау. Екіншісі — осы модельдерді оқыту және енгізу үшін есептеуіш аппарат құрастыру; дәл осы фактор Nvidia-ны нарықтық капитализация бойынша әлемдегі ең қымбат компанияға айналдырды. Үшіншісі — энергияны көп қажет ететін ЖИ жабдықтарын іске қосу үшін электр қуатын өндіру мүмкіндіктерін қалыптастыру. Алдағы бірнеше жыл бұл ойынның жеңімпазын айқындайды.
Қазақстан, Оның Мәртебелі Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың жетекшілігімен, жауапты, сенімді әрі сыйлы «орта держава» ретінде танылып, генеративті ЖИ дәуіріне белсенді түрде қадам басуда. Ел ЖИ үшін құқықтық негізді қалыптастырып, күш-жігерді үйлестіру мақсатында Жасанды интеллект министрлігін құрды. Қазақстан ашық модельдерді кейінгі оқыту арқылы өзінің генеративті ЖИ модельдерін дамытып, деректер орталықтарын және суперкомпьютерлік кластерлерді құруда. Сонымен қатар, электр желісі жаңартылып, атом электр станцияларын салу басталды.
Маңызды сұрақ туындайды: Қазақстан сияқты «орта державаларға» өздерінің генеративті ЖИ модельдерін не үшін жасау қажет? Өйткені жоғары деңгейлі жүйелерге жазылым арқылы қол жеткізуге болады ғой. Жауабы көпқырлы. Біріншіден, ChatGPT сияқты жаһандық модельдер өздерінің негізгі нарық тілдерінде — мысалы, ағылшын тілінде — ең жоғары нәтижеге жетеді. Басқа тілдер — қазақ, тай, урду — үшін сапасы айтарлықтай төмен. Екіншіден, олар жергілікті мәдени нормаларға сәйкестендірілмеген: Солтүстік Америкада қолайлы дүние басқа мәдениетке сай келмеуі мүмкін. Үшіншіден, Google Gemini сияқты жабық сервистерді қолдану цифрлық тәуелділік тудырады және дербес деректердің құпиялылығына қауіп келтіреді. Бұған қоса, мұндай модельдерді нақты тар міндеттерге икемдеу қиын.
Локализацияланған модельдердің қажеттілігі айқын болған соң, келесі сұрақ — оларды қалай жасау керек?
Бұл ретте Назарбаев Университетіндегі Ақылды жүйелер мен жасанды интеллект институтының (ISSAI) KazLLM құру тәжірибесін бөлісе аламын. Біз институтты 2019 жылы құрдық, ол кезде ЖИ әлі де басты тақырыпқа айнала қойған жоқ. 2024 жылдың басында бізге KazLLM әзірлеу тапсырылғанда, біз дайын едік. Ол уақытқа дейін біз Орталық Азиядағы ашық бастапқы кодты терең оқыту модельдерінің, деректер жинақтарының және оқыту «рецепттерінің» ең ірі репозиторийіне айналып, күшті жергілікті талант пулын қалыптастырған едік.
KazLLM жобасындағы басты қиындық — деректер жинағын құрастыру болды, өйткені қазақ тіліндегі қолжетімді деректер көлемі ағылшын тілімен салыстырғанда әлдеқайда аз. Тағы бір сынақ — суперкомпьютерлік кластерлерді тиімді және ұтымды оқыту үшін меңгеру. Қазақстанның ең үлкен артықшылығы — оның жастары. ISSAI-дың жас зерттеушілері бұл міндеттердің барлығын еңсеріп, 2024 жылғы желтоқсанда KazLLM-ді Astana Hub-қа ұсындық.
Алайда бұл біз үшін аяқталу емес, бастамасы болды. Сол уақыттан бері институт көптеген ЖИ модельдері мен сервистерін таныстырды: Oylan — қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жұмыс істейтін мультимодальды тіл-аудио-көру моделі; Mangisoz — мәтін және сөйлеуді аудару жүйесі; Tilsync — нақты уақыттағы субтитрлеу сервисі; және Beynele — мәдени тұрғыда бейімделген бейне генерациялау жүйесі. Яғни, жас таланттарға есептеу ресурстарын және зерттеу университетінің (біздің жағдайда — Назарбаев Университетінің) қолайлы ортасын берсеңіз, «сиқыр» орын алады.
Сөзімді сақ оптимизммен аяқтағым келеді. Қазақстанның ЖИ дәуірінде маңызды ойыншы болуға әлеуеті бар, әсіресе ел табиғи басымдығы бар және өткір қажеттілігі сезілетін тар бағыттарға ден қойса. Алайда модельдер мен инфрақұрылым құру — міндеттің бір бөлігі ғана. Негізгі мәселе — осы модельдерді бизнес, өнеркәсіп, мемлекеттік басқару, білім беру және денсаулық сақтау процестеріне енгізіп, азаматтардың өмір сапасы мен қауіпсіздігін арттыру, экономикалық өсімді жеделдету. Мұны әлемнің үздік тәжірибелеріне сүйенген жауапты ЖИ-дың құқықтық шеңбері аясында академия, мемлекет және индустрияның тығыз ынтымақтастығы ғана қамтамасыз ете алады».